อถ เนสํ นานาธิมุตฺติกตาญาเณน อธิมุตฺติํ ปสฺสติ, ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน ธมฺมเทสนตฺถํฯ อเถวํ ทิฏฺฐาธิมุตฺตีนํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ, สทฺธาทีนํ ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโตฯ เอวํ ปริญฺญาตินฺทฺริยปโรปริยตฺตาปิ ปเนเต สเจ ทูเร โหนฺติ, อถ ฌานาทิปริญฺญาเณน ฌานาทีสุ วสีภูตตฺตา อิทฺธิวิเสเสน ขิปฺปํ อุปคจฺฉติฯ อุปคนฺตฺวา จ เนสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน ปุพฺพชาติภาวนํ, ทิพฺพจกฺขานุภาวโต ปตฺตพฺเพน เจโตปริยญาเณน สมฺปตฺติจิตฺตวิเสสํ ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยญาณานุภาเวน อาสวกฺขยคามินิยา ปฏิปทาย วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติฯ ตสฺมา อิมินา อนุกฺกเมน อิมานิ ทสพลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อยํ ตาว มาติกาย อตฺถวณฺณนาฯ

(1.) เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[761] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย ‘‘ปญฺจวิญฺญาณา น เหตุเมวา’’ติอาทินา นเยน อารทฺเธ นิทฺเทสวาเร น เหตุเมวาติ สาธารณเหตุปฏิกฺเขปนิทฺเทโสฯ ตตฺถ ‘‘เหตุเหตุ, ปจฺจยเหตุ, อุตฺตมเหตุ, สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ เหตู’’ติอาทินา นเยน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ รูปกณฺเฑ ‘‘สพฺพํ รูปํ น เหตุเมวา’’ติอาทีนํ อตฺถวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 594) วุตฺตเมวฯ อเหตุกเมวาติอาทีสุ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน มกาโร เวทิตพฺโพ; อเหตุกา เอวาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ ‘‘เหตู ธมฺมา นเหตู ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 1) ธมฺมโกฏฺฐาเสสุ ปญฺจวิญฺญาณานิ เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา ธมฺมาติ วา น โหนฺติฯ เอกนฺเตน ปน น เหตูเยว, อเหตุกา เยวาติ อิมานิปิ นเยเนตฺถ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อพฺยากตเมวาติ ปทํ วิปากาพฺยากตวเสน วุตฺตํฯ สารมฺมณเมวาติ โอลุพฺภารมฺมณวเสนฯ ปจฺจยารมฺมณํ โอลุพฺภารมฺมณนฺติ หิ ทุวิธํ อารมฺมณํฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน โอลุพฺภารมฺมณเมว ธุรํ, ปจฺจยารมฺมณมฺปิ ลพฺภติเยวฯ อเจตสิกเมวาติ ปทํ จิตฺตํ, รูปํ, นิพฺพานนฺติ ตีสุ อเจตสิเกสุ จิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ โน อปริยาปนฺนเมวาติ คติปริยาปนฺนจุติปริยาปนฺนสํสารวฏฺฏภวปริยาปนฺนภาวโต ปริยาปนฺนา เอว, โน อปริยาปนฺนาฯ

โลกโต วฏฺฏโต น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา ฯ อุปฺปนฺนํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ รูปกณฺเฑ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปจฺจุปฺปนฺนาเนว รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต อตีตาทิวิสยํ มโนวิญฺญาณมฺปิ ปญฺจวิญฺญาณโสตปติตเมว กตฺวา ‘‘อุปปนฺนํ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺย’’นฺติ (ธ. ส. 584) วุตฺตํฯ ปญฺจวิญฺญาณา ปน ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาปิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อารมฺมณา น โหนฺติ, มโนวิญฺญาณสฺเสว โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวา’’ติ วุตฺตํฯ อนิจฺจเมวาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาเยวฯ ชราภิภูตเมวาติ ชราย อภิภูตตฺตา ชราภิภูตา เอวฯ

[762] อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อนาคตปฏิกฺเขโปฯ น หิ เต อนาคเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ

ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโปฯ น หิ เต สหุปฺปนฺนํ วตฺถุํ วา อารมฺมณํ วา ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ, สยํ ปน ปจฺฉาชาตา หุตฺวา ปุเรชาเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ

อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน วุตฺตํฯ ตานิ หิ อชฺฌตฺติเก ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ พาหิรารมฺมณาติ พาหิรรูปาทิอารมฺมณาฯ ตตฺถ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – ปญฺจวิญฺญาณา หิ ปสาทวตฺถุกตฺตา อชฺฌตฺติกา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, มโนวิญฺญาณํ หทยรูปํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาเล อชฺฌตฺติกํ พาหิรวตฺถุกํ, ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา , มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา หทยรูปํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาเล พาหิรา พาหิรวตฺถุกาฯ

อสมฺภินฺนวตฺถุกาติ อนิรุทฺธวตฺถุกาฯ น หิ เต นิรุทฺธํ อตีตํ วตฺถุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติฯ อสมฺภินฺนารมฺมณตายปิ เอเสว นโยฯ

อญฺญํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจาติอาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส หิ อญฺญํ วตฺถุ, อญฺญํ อารมฺมณํฯ อญฺญํ โสตวิญฺญาณาทีนํฯ จกฺขุวิญฺญาณํ โสตปสาทาทีสุ อญฺญตรํ วตฺถุํ, สทฺทาทีสุ วา อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา กปฺปโต กปฺปํ คนฺตฺวาปิ น อุปฺปชฺชติ; จกฺขุปสาทเมว ปน วตฺถุํ กตฺวา รูปญฺจ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติฯ

เอวมสฺส วตฺถุปิ ทฺวารมฺปิ อารมฺมณมฺปิ นิพทฺธํ, อญฺญํ วตฺถุํ วา ทฺวารํ วา อารมฺมณํ วา น สงฺกมติ, นิพทฺธวตฺถุ นิพทฺธทฺวารํ นิพทฺธารมฺมณเมว หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[763] น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ เอตฺถ อญฺญมญฺญสฺส จกฺขุ โสตสฺส, โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอกํ เอกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภตีติ อตฺโถฯ สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย ‘อิงฺฆ ตาว นํ ววตฺถาเปหิ วิภาเวหิ – กิํ นาเมตํ อารมฺมณ’นฺติ, จกฺขุวิญฺญาณํ วินาปิ มุเขน อตฺตโน ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย – ‘อเร อนฺธพาล, วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อญฺญตฺร มยา กุหิํ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ; อาหร นํ จกฺขุปสาเท อุปเนหิ; อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ – ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกํฯ น หิ เอโส อญฺญสฺส วิสโย; มยฺหเมเวโส วิสโย’ติฯ เสสวิญฺญาเณสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมเต อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นามฯ

[764] สมนฺนาหรนฺตสฺสาติ อาวชฺชเนเนว สมนฺนาหรนฺตสฺสฯ

มนสิกโรนฺตสฺสาติ อาวชฺชเนเนว มนสิกโรนฺตสฺสฯ เอตานิ หิ จิตฺตานิ อาวชฺชเนน สมนฺนาหฏกาเล มนสิกตกาเลเยว จ อุปฺปชฺชนฺติฯ

น อพฺโพกิณฺณาติ อญฺเญน วิญฺญาเณน อพฺโพกิณฺณา นิรนฺตราว นุปฺปชฺชนฺติฯ เอเตน เตสํ อนนฺตรตา ปฏิกฺขิตฺตาฯ

[765] น อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอเตน สพฺเพสมฺปิ สหุปฺปตฺติ ปฏิกฺขิตฺตาฯ น อญฺญมญฺญสฺส สมนนฺตราติ เอเตน สมนนฺตรตา ปฏิกฺขิตฺตาฯ

[766] อาวฏฺฏนา วาติอาทีนิ จตฺตาริปิ อาวชฺชนสฺเสว นามานิฯ ตญฺหิ ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏนโต อาวฏฺฏนา, ตสฺเสว อาภุชนโต อาโภโค, รูปาทีนํ สมนฺนาหรณโต สมนฺนาหาโร, เตสํเยว มนสิกรณโต มนสิกาโรติ วุจฺจติฯ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา อาวชฺชนาทิกิจฺจํ กาตุํ สมตฺถภาโว ปฏิกฺขิตฺโตฯ

น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. 1-2) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลํ วา อกุสลํ วา น ปฏิวิชานาติฯ

อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตาติ ฐเปตฺวา รูปาทีนํ อภินิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สุปณฺฑิโตปิ ปุริโส, ฐเปตฺวา อาปาถคตานิ รูปาทีนิ, อญฺญํ กุสลากุสเลสุ เอกธมฺมมฺปิ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น ปฏิวิชานาติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ปเนตฺถ ทสฺสนมตฺตเมว โหติฯ โสตวิญฺญาณาทีนิ สวนฆายนสายนผุสนมตฺตาเนวฯ ทสฺสนาทิมตฺตโต ปน มุตฺตา อญฺญา เอเตสํ กุสลาทิปฏิวิญฺญตฺติ นาม นตฺถิฯ

มโนธาตุยาปีติ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยาปิฯ สมฺปิณฺฑนตฺโถ เจตฺถ ปิกาโรฯ ตสฺมา มโนธาตุยาปิ ตโต ปราหิ มโนวิญฺญาณธาตูหิปีติ สพฺเพหิปิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาเณหิ น กญฺจิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ น หิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาเณหิ คมนาทีสุ กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติ, น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, น สมาธิํ สมาปชฺชติ โลกิยํ วา โลกุตฺตรํ วา, น สมาธิโต วุฏฺฐาติ โลกิยา วา โลกุตฺตรา วา, น ภวโต จวติ, น ภวนฺตเร อุปปชฺชติฯ สพฺพมฺปิ เหตํ กุสลากุสลธมฺมปฏิวิชานนาทิวจนปริโยสานํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติ, น ปญฺจทฺวาริเกนาติ สพฺพสฺสาเปตสฺส กิจฺจสฺส กรเณ สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ ปฏิกฺขิตฺตานิฯ ยถา เจเตสํ เอตานิ กิจฺจานิ นตฺถิ, เอวํ นิยาโมกฺกมนาทีนิปิฯ น หิ ปญฺจทฺวาริกชวเนน มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, น สมฺมตฺตนิยามํ; น เจตํ ชวนํ นามโคตฺตมารพฺภ ชวติ, น กสิณาทิปณฺณตฺติํ; น ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตติ, น วุฏฺฐานคามินีพลววิปสฺสนาวเสน; น รูปารูปธมฺเม อารพฺภ ชวติ, น นิพฺพานํ; น เจเตน สทฺธิํ ปฏิสมฺภิทาญาณํ อุปฺปชฺชติ, น อภิญฺญาญาณํ, น สาวกปารมีญาณํ, น ปจฺเจกโพธิญาณํ, น สพฺพญฺญุตญาณํฯ สพฺโพปิ ปเนส ปเภโท มโนทฺวาริกชวเนเยว ลพฺภติฯ

น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ สพฺเพนาปิ จ ปญฺจทฺวาริกจิตฺเตน เนว นิทฺทํ โอกฺกมติ, น นิทฺทายติ, น ปฏิพุชฺฌติ, น กิญฺจ สุปินํ ปสฺสตีติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ สห ชวเนน วีถิจิตฺตํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

นิทฺทายนฺตสฺส หิ มหาวฏฺฏิํ ชาเลตฺวา ทีเป จกฺขุสมีเป อุปนีเต ปฐมํ จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติฯ

อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ทุติยวาเร จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติฯ ตโต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติฯ ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติฯ ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติฯ เตน จิตฺเตน ญตฺวา ‘กิํ อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน อาโลโก’ติ ชานาติฯ

ตถา นิทฺทายนฺตสฺส กณฺณสมีเป ตูริเยสุ ปคฺคหิเตสุ, ฆานสมีเป สุคนฺเธสุ วา ทุคฺคนฺเธสุ วา ปุปฺเผสุ อุปนีเตสุ, มุเข สปฺปิมฺหิ วา ผาณิเต วา ปกฺขิตฺเต, ปิฏฺฐิยํ ปาณินา ปหาเร ทินฺเน ปฐมํ โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติฯ อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ทุติยวาเร โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺติฯ ตโต โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติฯ ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติฯ ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติฯ เตน จิตฺเตน ญตฺวา ‘กิํ อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน สทฺโท – สงฺขสทฺโท, เภริสทฺโท’ติ วา ‘กิํ อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน คนฺโธ – มูลคนฺโธ, สารคนฺโธ’ติ วา ‘กิํ อิทํ มยฺหํ มุเข ปกฺขิตฺตรสํ – สปฺปีติ วา ผาณิต’นฺติ วา ‘เกนมฺหิ ปิฏฺฐิยํ ปหโต, อติถทฺโธ เม ปหาโร’ติ วา วตฺตาโร โหนฺติฯ เอวํ มโนทฺวาริกชวเนเนว ปฏิพุชฺฌติ, น ปญฺจทฺวาริเกนฯ สุปินมฺปิ เตเนว ปสฺสติ, น ปญฺจทฺวาริเกนฯ

ตญฺจ ปเนตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ – ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติฯ ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ‘ธาตุกฺโขภโต’ สุปินํ ปสฺสติฯ ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ – ปพฺพตา ปตนฺโต วิย, อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย, วาฬมิคหตฺถิโจราทีหิ อนุพทฺโธ วิย จ โหติฯ ‘อนุภูตปุพฺพโต’ ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติฯ ‘เทวโตปสํหารโต’ ปสฺสนฺตสฺส เทวตา อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วา อตฺถาย วา อนตฺถาย วา นานาวิธานิ อารมฺมณานิ อุปสํหรนฺติฯ โส ตาสํ เทวตานํ อานุภาเวน ตานิ อารมฺมณานิ ปสฺสติฯ

ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสนฺโต ปุญฺญาปุญฺญวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตํ, โพธิสตฺโต วิย ปญฺจ มหาสุปิเน (อ. นิ. 5.196), โกสลราชา วิย จ โสฬส สุปิเนติ (ชา. 1.1.41)ฯ

ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติฯ ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วาฯ กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – โรหเณ กิร นาคมหาวิหาเร มหาเถโร ภิกฺขุสงฺฆํ อนปโลเกตฺวาว เอกํ นาครุกฺขํ ฉินฺทาเปสิฯ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปฐมเมว นํ ปโลเภตฺวา ปจฺฉา ‘อิโต เต สตฺตทิวสมตฺถเก อุปฏฺฐาโก ราชา มริสฺสตี’ติ สุปิเน อาโรเจสิฯ เถโร นํ กถํ อาหริตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิฯ ตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวิํสุฯ ราชา ‘กิํ เอต’นฺติ ปุจฺฉิฯ ตา ‘เอวํ เถเรน วุตฺต’นฺติ อาโรจยิํสุฯ ราชา ทิวเส คณาเปตฺวา สตฺตาเห วีติวตฺเต กุชฺฌิตฺวา เถรสฺส หตฺถปาเท ฉินฺทาเปสิฯ

ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติฯ เอเตสญฺจ จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยวฯ ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา; อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตาฯ

กิํ ปน ตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, ปฏิพุทฺโธ? อุทาหุ เนว สุตฺโต ปสฺสติ น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติฯ ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติฯ ตญฺจ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติฯ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติฯ ยญฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติฯ สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิฯ สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติ เอวฯ อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, น สุปินํ นาม ปสฺสติฯ

เอวญฺหิ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ? น อภาโว ฯ กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติฯ วุตฺตํ เหตํ – ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 5.3.5)ฯ ‘กปิมิทฺธปเรโต’ติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโตฯ ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา; ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติฯ เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ 386ฯ ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพฯ สุปิเนเนว ‘ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เม’ติ กถนกาเลปิ อพฺยากโตเยวฯ

กิํ ปน สุปิเน กตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ สวิปากํ อวิปากนฺติ? สวิปากํ; ทุพฺพลตฺตา ปน ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, ทินฺนาย อญฺญกมฺเมน ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต เวทนียํ โหติฯ

เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ น เหตฺวฏฺโฐ ยาถาวฏฺโฐฯ ตํ ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ ตถา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อเหตุกฏฺโฐ, ชราภิภูตฏฺโฐ, น สุปินํ ปสฺสนฏฺโฐ, ยาถาวฏฺโฐฯ ตํ ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ อิติ ยา เหฏฺฐา ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา’’ติ มาติกาย นิกฺขิตฺตา, สา เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ เวทิตพฺพาฯ ตสฺสา เอว จ วเสน เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถูติ เอวํ เอเกกโกฏฺฐาเสน ญาณคณนา เอเกน วา อากาเรน ญาณปริจฺเฉโท โหติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[767] ทุวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ กุสเลติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ จตุภูมกกุสลปญฺญาฯ